(On)rechtmatig overheidshandelen

Twee boeren hebben allebei een agrarisch perceel dat zij proberen te verkopen. Juist op het moment dat een projectontwikkelaar zich bereid heeft verklaard om beide percelen voor een hoog bedrag te verwerven, stelt de gemeenteraad een nieuw bestemmingsplan vast. In het nieuwe bestemmingsplan krijgen beide agrarische percelen een natuurbestemming. De projectontwikkelaar ziet vervolgens van de aankoop van beide percelen af. Een van de twee boeren gaat in beroep tegen het nieuwe bestemmingsplan. Zijn beroep wordt uiteindelijk gegrond verklaard en het hele bestemmingsplan wordt vernietigd.

Tijdens een oefening valt een politieagent over balken die niet juist zijn geplaatst. Moet zijn werkgever de kosten van geneeskundige behandeling en verzorging vergoeden?

Schade veroorzaakt door een toerekenbare onrechtmatige overheidsdaad, dient in bepaalde gevallen door de overheid te worden vergoed. Het gaat vaak om een – zoals in bovengenoemd voorbeeld – onrechtmatig besluit of een onrechtmatige feitelijke handeling. Ook als het handelen van de overheid wel rechtmatig is, kan de overheid verplicht zijn een tegemoetkoming in die schade uit te keren. Dit is bijvoorbeeld het geval bij rechtspositionele aanspraken vanwege dienstongevallen of beroepsziekten voor ambtenaren, planschadevergoeding of bij nadeelcompensatie. Onze advocaten en adviseurs treden op voor zowel overheidsorganisaties als voor bedrijven en burgers die schade lijden door het handelen van de overheid.

Schade door onrechtmatig feitelijk handelen overheid

“Eenieder kan aansprakelijkheid worden gehouden voor de schade die door zijn, aan hem toerekenbare, onrechtmatige handelen of nalaten is veroorzaakt”. In beginsel geldt deze regel ook voor de overheid. Wie zijn schade, veroorzaakt door een onrechtmatige feitelijke handeling, op de overheid wil verhalen, krijgt te maken met de regels uit het burgerlijk wetboek. Bij feitelijk handelen moet bijvoorbeeld gedacht worden aan het geven van onjuiste inlichtingen, het niet waarmaken van toezeggingen, feitelijke handelingen ter uitvoering van een besluit (bijvoorbeeld het daadwerkelijk toepassen van bestuursdwang) en gebreken aan opstallen (waaronder wegen en waterstaatswerken).

Om met succes geleden schade door onrechtmatig feitelijk handelen op de overheid te kunnen verhalen moet aan een aantal eisen zijn voldaan. Deze eisen volgen uit het civiele recht. De overheid heeft daarbij wel een bijzondere positie, die bijvoorbeeld tot uitdrukking komt in het feit dat de overheid vaak over beleids- en/of beoordelingsvrijheid beschikt. Dit brengt een bijzondere toepassing van de schadevergoedingsregelgeving met zich mee.

Onrechtmatige besluiten

Voor besluiten (of daarmee gelijkgestelde handelingen) waartegen bij de bestuursrechter kan worden opgekomen, geldt het uitgangspunt dat de (on)rechtmatigheid in beginsel door de bestuursrechter moet worden beoordeeld. Als de onrechtmatigheid van het besluit vaststaat en er schade is als gevolg van dat onrechtmatige besluit, dan kan door middel van een verzoekschrift de schade op het bestuursorgaan worden verhaald. Deze procedure is verder omschreven in Titel 8.4 van de Algemene wet bestuursrecht.

Als de bestuursrechter een besluit vernietigt, dan kan de onrechtmatige gedraging in beginsel aan de overheid worden toegerekend. Dat wil nog niet zeggen dat er dan een aanspraak bestaat op schadevergoeding. Toerekenbaarheid is slechts een van de vereisten waaraan voldaan moet zijn voor recht op schadevergoeding. Een andere eis is dat er een causaal verband moet zijn tussen de onrechtmatige overheidshandeling en de schade. Als het bestuursorgaan op het moment dat het onrechtmatige besluit werd genomen – onder gelijkblijvende omstandigheden – ook een rechtmatig besluit had kunnen nemen en zou hebben genomen dat eenzelfde schade tot gevolg zou hebben gehad, dan is er geen sprake van causaal verband.

Schade door een rechtmatig handelen overheid

Ook rechtmatig handelen door de overheid kan tot schade leiden. Onder omstandigheden is de overheid in dat geval verplicht een tegemoetkoming in de geleden schade uit te keren. Deze tegemoetkoming wordt vaak aangeduid met de term nadeelcompensatie.

Naast nadeelcompensatie zijn er nog een aantal andere regelingen die de overheid verplichten tot vergoeding van schade bij rechtmatig handelen. Te denken valt aan de volledige financiële schadeloosstelling uit de Onteigeningswet, de verplichting om schade te vergoeden bij intrekking van een verleende subsidie en de regeling uit de Wet ruimtelijke ordening over de vergoeding van schade door de rechtmatige wijziging van het planologische regime (planschade). Tot slot kunnen door bestuursorgaan vastgestelde beleidsregels of verordeningen een grondslag bevatten voor een recht op nadeelcompensatie. Dit is bijvoorbeeld vaak het geval bij de uitvoering van grote infrastructurele projecten.

Schade door gebrekkig toezicht of gebrekkige handhaving

De overheid oefent op veel manieren toezicht uit op activiteiten van burger, bedrijven en instellingen. Soms is sprake van falend toezicht of gebrekkige handhaving. Denk aan het te laat optreden tegen illegale schadeveroorzakende bouwactiviteiten, het niet handhaven van een geluidsvoorschrift waardoor een woning onverhuurbaar wordt of het niet tijdig optreden bij een uitbraak van infectieziekten bij dieren (zoals de Q-koorts).

Het falen van de overheid veroorzaakt zelden direct schade aan derden. Die schade wordt meestal veroorzaakt door het onrechtmatig handelen van een ander (degene die de illegale schadeveroorzakende bouwactiviteiten uitvoert of het geluidsvoorschrift overtreedt). In hoeverre de overheid aansprakelijk kan worden gehouden wordt ingekleurd door het antwoord op de vraag of de overheid zich heeft gedragen als ‘een redelijk handelend toezichthouder’. Heeft de overheid gebruik gemaakt van zijn wettelijke taken en bevoegdheden? Heeft de overheid aan zijn onderzoeksplicht voldaan en adequaat op (kenbare) gevaren gereageerd? Hoe concreet was de informatie die de overheid heeft over de gevaarlijke situatie?

Bijstand bij het verhalen van schade op de overheid

Bent u een overheidsorganisatie en heeft u advies nodig over (mogelijk) (on)rechtmatig handelen en de daarmee eventueel samenhangende schadevergoeding of tegemoetkoming in schade? Of bent u aansprakelijk gesteld? Onze ervaren advocaten en adviseurs helpen u op weg en staan u bij in een eventuele procedure hierover. Neem contact op met onze specialisten: 079-3631919 of mail ons.

Dat kan natuurlijk ook als u twijfelt of u in aanmerking komt voor vergoeding van schade door (on)rechtmatig handelen van de overheid, of wilt weten of u eerst een verzoek bij het bestuursorgaan in moet dienen, naar de civiele rechter moet of naar de bestuursrechter. Neem ook in dat geval contact met ons op om te bespreken wat wij voor u kunnen betekenen.